Weerloze waarden

Tussen de bedrijven door kijk ik wel eens op YouTube. Zo stuitte ik bij toeval (al was ik er deels ook wel naar op zoek) op een intrigerende dialoog tussen de atheïst Richard Dawkins en de orthodoxe rabbijn via of Jonathan Sacks, wiens werk ik momenteel vertaal. Aan het einde van het gesprek wordt Sacks gevraagd op welk punt hij principieel van mening verschilt met Dawkins. 

Sacks antwoordt: "We delen het respect voor de wetenschap, voor de kracht die ze ons geeft, en voor de waardigheid die ze uitdraagt. Richard [Dawkins] ziet dat als een feit; ik zie het als vervulling van wat de Bijbel bedoelt met: 'God schiep de mens naar zijn beeld'. Beiden zien we de wetenschap als een van de grootste verworvenheden van de mensheid. Toch geloof ik anders dan hij dat we ook een besef nodig hebben van iets dat ons overstijgt – om het zicht op de menselijke waardigheid niet te verliezen. Wat mij zorgen baart zijn wetenschappers zoals B. F. Skinner, die een boek schreef onder de titel Beyond Freedom and Dignity. Want vrijheid en waardigheid en hoop zijn fundamenteel voor een rechtvaardige wereld, maar niet wetenschappelijk te bewijzen." 

Een indringend antwoord, waarmee deze befaamde rabbijn duidelijk wil maken dat de gedachte dat we een vrije wil hebben en dat elk mens van waarde is, ideeën zijn die niet zijn aan te tonen door de wetenschap. En toch zijn het wezenlijke ideeën, die niet alleen belangrijk zijn voor religieuze mensen, maar voor heel de wereld. Zonder die fundamentele overtuigingen is een humane samenleving zo goed als onmogelijk. Want stel je voor dat we geen vrije wil hebben, zoals door neurowetenschappers wel wordt beweerd. De consequentie daarvan zou zijn dat mensen niet meer verantwoordelijk zijn voor wat ze doen. En als er geen menselijke waardigheid is, zouden we ook met mensen proeven kunnen doen, zoals dat al heel lang gebeurt met dieren, wat erg genoeg is. 

Het is niet nieuw wat Sacks in dit gesprek zegt. Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant stelde al in de achttiende eeuw dat er geen bewijs is voor de vrije wil en het bestaan van de ziel. Hij noemde het regulatieve ideeën – concepten waarvan we niet kunnen aantonen dat ze bestaan, maar zonder welke we niet kunnen leven. Ze zijn een voorwaarde voor moreel handelen en garanderen de menselijke waardigheid. Kant, die wordt beschouwd als een van de grootste denkers na Plato, was een uiterst kritische geest, die zijn kritiek ook inzette om "plaats te maken voor het geloof". Hij bedoelde daarmee dat het nuttig is om onderscheid te maken tussen wat je kunt weten en waarin je moet geloven. Vrijheid en menselijke waardigheid zijn zaken uit die laatste categorie. Ze zijn niet te bewijzen, maar wel fundamenteel voor menszijn. Daarom is geloof relevant, ook in onze (post)moderne tijd. 

Sinds Kant weten we dat de meest wezenlijke dingen van ons menselijk bestaan – zoals liefde, schoonheid en waarheid – weerloos zijn, om het met de Nederlandse dichter Lucebert te zeggen. Lucebert kwam tot die gedachte na de oorlog. Juist toen bleek hoe fragiel menselijke waardigheid is en hoe kwetsbaar vrijheid is. 

Jonathan Sacks overleed in 2020. Jammer genoeg, want hij was een denker met scherpe inzichten in de problemen van onze tijd. Hoe zou deze briljante rabbijn hebben gedacht over de situatie waarin de staat Israël verkeert sinds 7 oktober 2023? Menselijke waardigheid is iets waarin je moet geloven – maar wat als politici de veiligheid van de eigen staat verkiezen boven de waardigheid van mensen? Is het niet ook een kwestie van rangorde? Speelt hier niet ook collectief denken mee dat, zoals in bijna elke oorlog, de waardigheid van het individu verpulvert. 

Tevergeefs houdt de wereld Israël haar eigen gebod voor: gij zult niet doden, en zeker geen onschuldige mensen. Maar liefst tweeduizend kinderen in Gaza hebben sinds 2023 een amputatie moeten ondergaan zonder verdoving door een tekort aan middelen. Om maar te zwijgen over het gebruik van honger als wapen. Het is mensonterend wat er in Gaza gebeurt. Het laat ons zien dat geloof alleen geen garantie is voor menselijke waardigheid. Het gaat om meer. Het gaat om wat de jood Jeshua ons voorhield: barmhartigheid. Als voorbeeld wees hij als jood op een Samaritaan. Barmhartigheid – of zoals we het nu noemen: compassie – is een sleutel die alle mensen meedragen in hun hart. 

Het is een sleutel die niet veel wordt gebruikt, zeker niet in de politiek. Het is een middel waarmee vele deuren kunnen worden geopend. Deuren waar we keer op keer tegenaan lopen. Dikke deuren die zijn ontstaan door vooroordeel en angst. Laten we hopen dat er spoedig een einde zal komen aan de impasse van haat en wrok die ons gevangen houdt. Laten we hopen dat de liefde – die ons te boven gaat – ons zal bevrijden. 

ds. Karl van Klaveren