Even een groet - 131

Democratie als ideaal
De democratie is op zijn retour. Dat zou blijken uit onderzoek onder jongeren. Het is ook wat we om ons heen zien in de wereld. Sterke mannen die zich niet storen aan de rechtsstaat. Uitslagen van verkiezingen die worden betwijfeld. Parlementen die worden bestormd. Is het werkelijk zo slecht met ons gesteld? Als in een flits schoot het door me heen. Misschien is het iets anders wat ons parten speelt. Misschien hebben we juist te hoge verwachtingen van de democratie! Verkeerde verwachtingen ook.

Om met het eerste te beginnen. We zijn door de verheerlijking van de democratie na de oorlog gaan denken dat we in 'een democratische wereld' leven. Maar dat is een misvatting. Goed beschouwd is dat nooit zo geweest. Democratie is een ideaal. Dat betekent: het is geen realiteit, maar iets wat altijd in onzuivere vorm aanwezig is. Niet dat er in ons land wordt gesjoemeld bij het tellen van de stemmen. Dat niet, gelukkig. Maar democratie is (en blijft) altijd een combinatie van democratie en leiderschap, van voorkamertjes en achterkamertjes.

Bij de verkiezingen kiezen we voor een bepaalde persoon of partij. Zij ontvangen daarmee een mandaat van leiderschap. Vervolgens geven die partijen en personen vorm aan onze stem. Naar je hoopt op grond van de beloftes die ze hebben gedaan in verkiezingstijd. Maar vaak anders. Omdat er zich nieuwe ontwikkelingen voordoen ('Events, my dear boy, events!'), omdat er compromissen moeten worden gesloten, omdat elk programmapunt een generalisatie is van concreet uit te werken maatregelen in een harde werkelijkheid, omdat we als land deel zijn van een grotere wereld, omdat macht en recht elkaar verdringen, omdat politiek mensenwerk is. We hebben democratie ten onrechte verabsoluteerd en verheerlijkt. Maar van nature is ze heel betrekkelijk.

Dan de verkeerde verwachtingen. We leven tegenwoordig in een wereld van 'rechten'. Niet als opdracht of verantwoordelijkheid, maar – zoals de Engelsen dat zo treffend noemen –  als 'entitlement'. We denken overal 'recht op te hebben'. Terwijl samenleven nu juist betekent dat je elkaar iets moet gunnen. Dat je ook moet kunnen geven. Simone Weil wees erop dat we in plaats van rechten zouden moeten uitgaan van plichten. Dat gaat misschien wat ver. Ik zou liever willen pleiten voor een beter evenwicht tussen beide. Tussen geven en nemen, tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. 

Want één ding valt op: we lijken vrijheid belangrijker te zijn gaan vinden dan verantwoordelijkheid. Misschien is dat wel onze crisis. We zijn uit balans geraakt. Met als dieptepunt de gedachte dat vrijheid van meningsuiting het recht is om te beledigen of dat iedereen zijn eigen waarheid heeft. Niet toevallig vieren we 'de vrijheid' tegenwoordig op 5 mei als nationale feestdag, maar is er geen vierdag voor die andere pool van ons bestaan.

Maar de vrijheid die in de oorlog werd heroverd op de geschiedenis is geen 'entitlement' of vrijblijvendheid. Het is een opdracht om zelf vrij te worden, maar ook anderen vrij te maken. Het is een gave, maar ook een opgave. We zijn vrije mensen, zeker. Maar dat sluit ook de opdracht in om elkaars vrijheid te behoeden en te bewaren. En niet om een hek om onze eigen privileges te zetten. Vrijheid moet je delen. De mensheid wordt in onze tijd uitgedaagd om haar te delen met de natuur. De westerse wereld met het mondiale Zuiden. De Randstad met andere delen van ons land. Mannen met vrouwen. En rijken met armen. Dat lijkt mij de sociale implicatie van wat het evangelie bedoelt als ze zegt: 'De waarheid zal u vrijmaken.'

Met een groet,

ds. Karl van Klaveren