Even een groet - 128

Spinoza en onze turbulente wereld

"Vrede is niet de afwezigheid van oorlog. Het is een deugd, die voortkomt uit geestkracht." En ook: "Alles wat er is, is in God. Zonder God kan niets bestaan of begrepen worden." Twee typerende uitspraken van de filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677), die laten zien hoe actueel zijn denken is. 

Van dat laatste citaat dringt de actualiteit pas tot je door als je weet dat Spinoza God en de natuur als een en hetzelfde zag. In het Latijn van zijn dagen: 'Deus sive Natura', 'God ofwel de Natuur'. Met 'natuur' bedoelde deze joodse wijsgeer niet de bloemetjes en de bijtjes, maar heel de werkelijkheid, het Al. Die totale werkelijkheid was volgens Spinoza aangelegd op harmonie. Vandaar ook zijn uitspraak over vrede. Net als de stoïcijnen was hij van mening dat we ons moeten afstemmen op de Natuur, die naar zijn besef ten diepste rationeel is. Woede bijvoorbeeld heeft alleen zin als het functioneel is, maar niet als emotie. Of zoals de Dalai Lama ooit zei: als je boos wordt moet het een weloverwogen boosheid zijn.

Inmiddels zijn er eeuwen gepasseerd. Het geloof in de ratio is niet meer wat het is geweest. We geloven niet meer in de rede. We lijken in het spoor van Luther te zijn beland, die meende dat 'de rede een hoer is'. Met die botte opmerking wilde hij aangeven dat mensen geneigd zijn 'hun eigen gelijk' te rationaliseren en dat je met redelijkheid niet ver komt. Tegelijk zien we in onze tijd de destructieve gevolgen van die gedachte. De waarheid bestaat niet meer, zeggen we. Er zijn slechts meningen. Waarheid is altijd gekleurd. Maar hoe waar dat ook mag zijn, het is een gevaarlijk standpunt. Het ondergraaft de dialoog en leidt tot polarisatie. Hoe hieraan te ontsnappen?

Dat objectiviteit niet bestaat, klopt. Dat laat onverlet dat we als mensen wel een besef van waarheid hebben. Bij alles wat we doen streven we naar waarheid en objectiviteit. Het zijn richtsnoeren bij ons handelen, zoals tijd en ruimte dat zijn in andere zin. Dat dit streven ten diepste een onbereikbaar ideaal is, ontslaat ons niet van de plicht om eraan vast te houden. Een metafoor om duidelijk te maken wat ik bedoel. Als mens ga je relaties aan, die zijn gebaseerd op liefde en respect. Gaandeweg ontdek je dat het idealen zijn, die je in de praktijk nooit helemaal waarmaakt. We streven ernaar om de ander echt lief te hebben. Soms lukt dat, maar vaak ook niet. Dan lopen we schipbreuk. En toch blijven we het proberen. Steeds weer. En gelukkig maar.

De Bijbel vertelt dit dubbelzinnige verhaal al op de eerste bladzijden van haar vuistdikke relaas over de mensheid. Het begint met een tweeluik, bestaande uit twee scheppingsverhalen die twee waarheden vertellen over de mens, die tegelijk waar zijn. Het eerste scheppingsverhaal vertelt dat de mens is gemaakt naar het beeld van God: creatief, rechtvaardig, liefdevol, empathisch. Ja, op hun beste momenten geven mensen vorm aan het Goede, het Ware en het Schone. Maar de Bijbel weet ook van de andere kant, die in de krant (maar ook in orthodoxe kerken) vaak wordt overbelicht. Namelijk dat de mens een brekebeen is, een beslagen en vervormd spiegelbeeld van het allerhoogste. Mensen zijn niet alleen creatief, maar ook destructief. Dat is het verhaal van de val waar het tweede scheppingsverhaal op uitloopt. Wat daarmee gezegd wil zijn is dit: het is allebei waar. Er is een ideale werkelijkheid, die zich in ons roert. We zijn beeld van God, spiegelingen van het allerhoogste. Maar er is ook een harde werkelijkheid die laat zien dat het lang niet altijd lukt om dat ideaal te realiseren.

Om dit te transponeren naar de tijd en cultuur waarin we leven. Het is waar dat we in onze tijd op de keerzijde van de Verlichting zijn gestuit. Een harde botsing, die onze samenleving flink door elkaar heeft geschud. We worden geconfronteerd met de schaduwkanten van de mooie idealen die we hadden. Maar aan de andere kant is het ook zo dat we als mensheid (!) ― en dus niet alleen als westerse wereld ― spiegelbeelden blijven van het goede, het ware en het schone. We dragen ze met ons mee, die wonderlijke geheimenissen, en zijn in staat om er vorm aan te geven. Het kan en daarom is het waar. Ook al blijft de horizon altijd wijken. Idealen zijn thora, richtingwijzers.

We moeten ons door alle tegenslagen en teleurstellingen niet uit het veld laten slaan. Die waren er al eerder in de geschiedenis. We moeten niet wanhopen. Het joods-christelijk en ook islamitisch geloof vertelt ons dat er een is die alles draagt: de Ene, die zelf het Goede, het Ware en het Schone is. Die zelf de Natuur is, of zoals ik het zie: de grondeloze Grond van alle dingen. Daarom, om af te sluiten met woorden van Spinoza, die als geen ander besefte dat we worden gedragen: "De wereld zou gelukkiger zijn als mensen dezelfde capaciteit hadden om stil te zijn als om te spreken."

Met een groet,Karl van Klaveren