Even een groet - 110

De verbindende boodschap van Erasmus en Spinoza

Ronald van Raak, oud-Kamerlid voor de SP, is tegenwoordig hoogleraar 'Erasmiaanse waarden'. Onlangs verscheen er van zijn hand een boek: Spelen met waarden, betalen met gedachten (Boom, 2024). In dit essay toetst hij de ideeën van Erasmus en Spinoza aan de normen van onze tijd. Op donderdag 4 april houdt Van Raak een lezing over het thema 'Erasmus en Spinoza - en dat wat ons bindt' in de bibliotheek aan het Spui in Den Haag. Ik hoop daar bij te zijn en geef het graag aan u door. Onze vrijzinnige traditie wortelt immers in het bijbels humanisme van Erasmus en de baanbrekende filosofie van Spinoza. Wie waren deze beide denkers?Desiderius Erasmus (1467-1536) was een ‘wereldburger’, nergens thuis, maar altijd onderweg in Europa. Hij hield zijn tijdgenoten een morele spiegel voor in zijn Lof der Zotheid. Erasmus leefde in een tijd waarin katholiek en protestant tegenover elkaar kwamen te staan. Het zou het begin worden van een tijdperk vol godsdienstoorlogen. Erasmus koos geen partij en plaatste de mildheid en menselijkheid van Jezus tegenover de intolerantie van zijn tijd. Erasmus haatte oorlog. Van hem is de uitspraak: “Wat is er dwazer dan om willekeurige redenen zo’n strijd aan te gaan waar voor beide partijen altijd meer ellende dan goeds van komt?” Dat geeft te denken.

De naar Den Haag gevluchte filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677) beschreef in zijn Ethica een levensfilosofie die de theologie tot op de dag van vandaag inspireert. Zo beweerde de natuurwetenschapper Albert Einstein dat hij alleen nog kon geloven in ‘de God van Spinoza’. Hij bedoelde daarmee een panentheïstisch geloof, waarin God de natuur is. Spinoza verwees daarbij naar Paulus die schreef dat wij als mensen in God zijn (‘want in Hem leven en bewegen wij’). Volgens Spinoza is alles met alles verbonden. Hij geloofde niet in de beperkte 'ik denk dus ik ben'-benadering van zijn tijdgenoot Descartes, maar had een holistisch wereldbeeld waarin 'het ik' deel is van iets groters. Niettemin was hij de eerste op aarde die vrijheid van meningsuiting bepleitte en geldt als een belangrijke voorloper van de Verlichting. Spinoza was trouwens ook een van de grondleggers van de bijbelkritiek, die fundamenteel is geweest voor de vrijzinnige traditie. Samen met Hugo de Groot (1583-1645) vormen deze beide denkers voor ons land de ‘founding fathers’ van een nieuwe tolerante manier van geloven en leven die vandaag de dag actueler lijkt dan ooit. Want tolerantie is in het geding in onze tijd. Het fundamentalisme, dat in de jaren zeventig begon in Amerika (evangelicals) en Iran (islamisme) op religieus terrein, heeft zich in onze tijd uitgebreid tot in de politiek. Wereldwijd zijn sterke leiders in trek en keren volken en burgers de blik naar binnen. Liberalisme en vrijheid gaan steeds minder goed samen. Tolerantie heeft plaatsgemaakt voor het koesteren van de eigen identiteit.

Daarom heeft een groep mensen die elke eerste zondag van de maand om 12.30 uur samenkomt bij de Wereldvredesvlam bij het Vredespaleis, het plan heeft opgevat om concreet te gaan werken aan verbinding in de stad. Onder leiding van het Haags Verbindend Initiatief en Kleurrijk Segbroek, en vergaderend in de Houtrustkerk, wil deze groep mensen van allerlei kleur en levensovertuiging uit Den Haag en ook omliggende steden samenbrengen in een grote vredeswandeling om na afloop samen te gaan eten in het Stadsklooster aan het Westeinde. Misschien zou ook de groep die elke (!) vrijdag bijeenkomt bij de Vredesnaald in Zoetermeer zich kunnen aansluiten.

Natuurlijk. Dergelijke initiatieven zijn de bekende druppel op de gloeiende plaat. Toch is het cruciaal om in deze tijd van de oorlog vrede te bepleiten; wezenlijk (een variant op de godsnaam jhwh) te blijven proberen om de polarisatie te helen met initiatieven van verbinding. Ten slotte leerde oud-voorzitter van de VVP, Corrie Jacobs, al: ‘Aan God doen, is goed doen.’ Dat is slechts één letter verschil. Niet toevallig, want de bijbelse traditie vertelt dat God sjaloom is: liefde, gerechtigheid, verzoening. Grote woorden, zeker. Maar ze tekenen de mens van wie wij de opstanding vieren. Vanuit de sprekende leegte van zijn graf mogen we leven en op weg gaan naar het feest van de uitstorting van zijn Geest, die doet leven. Van Pasen naar Pinksteren. Als een eeuwig ritme van de tijd.

ds. Karl van Klaveren